Oktay ENSARİ

KAYSERİ TAYYARE FABRİKASI

• 02 Nisan 2021
• Yazar

Genç Türkiye Cumhuriyeti kendi uçağını imal etmekte kararlıydı ancak ne yeterli imalat sanayisi ne de yetişmiş elemanı yoktu. Havacılıkta atılım yapmak isteyen Cumhuriyet hükümeti yönünü bu konuda ileri gitmiş ülkelere çevirdi.

Türk Alman İş birliği 1. Dünya savaşını sona erdiren Varsay antlaşmasının bazı kararları özellikle 22’nci maddenin 4. bendi 155, 258,261. maddeleri Alman Rayhı ile Türkiye arasındaki ilişkilerin engellenmesine yönelikti 3 Mart 1924 tarihinde imzalanan Türk-Alman dostluk antlaşması ile sona buldu. 20 Aralık 1923’de Türk Hava kuvvetleri Birinci Dünya ve İstiklal harbi sırasında çok önemli insan kaynaklarını ve malzemesini kaybetmişti . Ülke Gökyüzünü Korumak ve Askeri alanda ileride önemli bir yer alacak Hava Kuvvetleri oluşumunu Başlatmak üzere Avrupa’daki havacılık çalışmaları yerinde gözlemek ve hava kuvvetleri uçak siparişi için Hava Müfettişi Muzaffer Ergüder başkanlığında; Bnb.Fesa Evrensev,Mk.Yzb.Murat ,Sivil pilot Vecihi Hürkuş, Pilot Halim Canko,Dnz.Yzb.Ahmet Cemal beyden oluşan havacılık heyeti İzmir’den yola çıktı

19 Şubat 1923 Havacılık heyetimizi Almanya’da büyükelçimiz Kemalettin Sami Paşa karşıladı, Havacılık heyeti Alman havacılığı ve eğitimi ile ilgili bilgi topladı. Alman Junkers firmasının Sovyetler Birliğinde Moskova yakınlarında bir uçak fabrikası kurduğu ve Ju-20, Ju-21 uçakları ürettiği heyeti hayli etkiledi

 3 Mart 1924 ‘de Alman büyükelçisi Rodolf Nodoly ve Kemalettin Sami Paşa’nın öncülüğünde Türk-Alman Dostluk Antlaşması imzalandı.

İngiltere Fransa İtalya ve Almanya’da incelemeler yapan heyet Almanya Dassau’da konuşlu Junkers firmasının teklifine sıcak bakarak Almanya büyük elçisi Kemalettin Sami paşanın girişimleri ile Türkiye’de uçak imalatı için girişimlere başlandı. Uçak seçimi ve fabrikanın yer seçimi çeşitli tartışmalara neden olmuşsa da stratejik açıdan ülkenin tam ortasında bulunan Kayseri şehri seçilmiştir uçak seçimine gelince   ülkemizde yeterli sayıda uçak koruganı olmadığından her hava koşuluna dayanıklı metal uçaklar ön plana çıkmıştır. Heyet performansını beğendiği Junkers A-20 uçaklarını seçmiş ancak Almanya’nın   Versay antlaşması gereği savaş uçağı üretmesi yasak olduğundan bu uçakların vasfı posta uçağı olarak tanımlanmış olup nasıl savaş uçağına dönüştürüleceği problem olmuştur problem uçakların de monte olarak Almanya’da üretilip Silah donanımlarını Türkiye’de montajlanması ile giderilmiştir.

30 Ekim 1924’deJunkers Türk tarafına ilk teslimat için 5 adet A-20 ve 5 adet Ju-21 teklif etti Türk tarafı A-20 lerde karar verdi ve  Ju- 21 istemedi. 10 Aralık 1924’de  Milli Müdafaa Vekâleti A-20 siparişi (10+8+10 adetlik) paketin teslimatı süresini istedi. 17 Aralık1924 Almanya Büyükelçimiz Kemalettin Sami Paşa Junkers’in Türkiye’de Rusya Moskova Fili banliyösünde kurduğu uçak fabrikası gibi bir örneğinin kurmaya niyetli olduğunu Ankara’ya rapor etti 1 Kasım 1924’deBüyük Millet Meclis kürsüsünden yaptığı konuşmada Gazi Mustafa Kemal havacılık için Meclisin özel ilgisini istemiştir.

8 Ocak 1925’de  Alman silah sanayindeki Varsay kısıtlamaları nedeniyle A- 20’lerin silahsız üretilmesi Türk tarafını çözüme aramaya başladı Danimarkalı silah yapımcısı Baron Guppenberg Madsen Makinalı Tüfekleri üretebileceğini belirtti silahlar ve diğer donanım Danimarka’dan alınarak Eskişehir’e monte edilmesi karşılaştırıldı.

Uçak sanayinin mali külfetini karşılamak için 9 Ocak 1926’da  Türk Tayyare Cemiyeti’nin gelirini artırmak ve uçak temini amacıyla, 9 Ocak 1926‟de TTC tarafından Tayyare Piyangosu düzenlemenin ve çekiliş yapmanın organize edilmesi için kanun çıkarılmıştır. 12 Ocak 1925 Almanya’nın Türkiye Büyükelçisi R. Nodolny Alman Dışişleri Bakanlığına gönderdiği yazıda Türk Tarafının Hava Sanayine olumlu katkıda bulunacağını rapor etti.

İlk  Türk Tayyare Cemiyeti siparişi Ocak 1925 Hamburg limanından ilk Türk siparişi A-20 tipi silahsız uçaklar  yola çıktı 16 Ocak 1925 Türk Alman Junkers Antlaşması’nın ön protokolleri için taslaklar belirlendi; ortalık  yüzde  50 paylı alacak teçhizat uçak motor, kimyasallar maden hava taşımacılığı petrol arması konularda görüşmelere devamı kararlaştırıldı .19 Ocak 1925 5 adet A-20 üretimi tamamlandı Türk tarafı BMW IV motorlu ve silahlı üretim için ısrar ettiyse ’de ilk parti A- 20’ler BMW III motorlu oldu

10 Nisan 1925’de  Türk ve Junkers tarafı ön protokol üzerinde anlaştı ön protokole göre şirketin adı Turkische Flugzeug und Motorenbau A.G. TOMTAŞ Tayyare ve Motor Türk A.Ş. yılda 50 uçak üretimi kapasitesi ne ulaşacak Kayseri’de üretim Atölyesi kuracak, Eskişehir’de montaj tesisi kurularak Fabrikanın ham ve mamul maddeleri diğer materyalleri ve teknik personeli junkers karşılayacaktı. 22 Nisan 1925’ de TBMM’de gizli bir oturum yapılmış Tomtaş antlaşması ve konu tartışılmıştır.

22 Mayıs 1925 Türk -Alman ticaret görüşmelerinin seyri boyunca Türk tarafı Alman şirketlerinin Türkiye’de silah ve mühimmat fabrikası inşa edeceği arzularını dile getirmişseler ‘de Alman şirketlerinin Junkers ’in Rusya’da benzer projeler oldukça yüklü finansman aktarması yüzünden zorda olduğunu için çekimser kalmaları tespit edilmişti. Tüm bu olumsuzlukları aşmak için Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevfik Bıyıklıoğlu’nu durumu yerinde incelemesi ve teminat olmak üzere Almanya’ya gönderildi.

7 Ağustos 1925’de  Hans Sachsenberg Türk yetkilileri ile nihai anlaşmayı görüşmek üzeri Ankara’ya geldi Junkers, Kayseri uçak fabrikasının iki safhada tamamlamayı öngören bir plan hazırladı. Fabrika, 1926 yılı güzünde tamirat yapabilecek konuma gelecek, 1927 yılında uçak fabrikasına başlanacaktı. Plan Tomtaş’a gönderildi. Tomtaş idaresi de fabrika inşaatının ihale edildiği Philipp& Holzman und Co firmasını planlanan takvime uyulması için uyardı. İnşaat şu süreci takip edecekti; hangarlar, su kuyuları, antrepolar, memur işçi lojmanları kazılmış asıl binaya zaten başlanmıştı. Fabrikanın diğer aksamı, jeneratörler ısınma araçları, telefonlar için kontrat ihaleleri Siemens, Allegemeine Elektriziats gesellschaft ve Boveriund Bergman isimli Alman şirketlerine verilmişti.

15 Ağustos 1925 ’te imzalanan Tomtaş ön anlaşması ve Kayseri Eskişehir tesisleri ile ilgili 3.000.361.-tl (7 milyon DM.) sermayeli sözleşme ve Junkers taahhütleri Bakan Hasan Hüsnü bey tarafından parafe edildi 265 sayfalık anlaşmanın henüz harf inkılabının yapılmadığından anlaşma Almanca ve Eski Türkçe olarak hazırlandı. 

7 Eylül 1925 ‘de Tomtaş’ın inşası 7 Eylül tarihinde Başbakan İsmet İnönü başkanlığında toplanan Bakanlar kurulu anlaşmayı onayladı Harp ve Ticaret tayyareleri Tayyare motorları ve tayyare levazımı imal ve ihzarı için Fabrika ve tesisat imalatı için Türk Cumhuriyeti ile Junkers tayyare motor inşaat A.Ş. bünyesinde teati edilen 15 ağustos  1925 tarih ve 1341 sayılı mukavele gereğince Tayyare ve Motor T.A.Ş adı altında Merkezi Ankara’da olmak üzere 25 Ekim 1925 tarihli Bakanlar Kurulu iç tüzüğü kabul edilerek Tomtaş’ın kurulmasına karar verildi.

Haziran 1926’da  Kayseri’deki 11 Hangarın Üretimi Üslenen Philipp & Holzman Co. Kış aylarında malzeme nakli yapılan Kayseri hangarlarının İmalatına Başladı

1 Ağustos 1926 Philipp & Holzman Co. Kayseri Tesisleri’nin zor Bir proje olduğunu İnşaat çelik malzemesi ve İmalat Ulaşım Teknik Personel Açısından problemler yaşadığını Tomtaş’a bildirdi.  Türk tarafı tesisinin en kısa sürede açılması için ısrarcı oldu. Phillips&Holzman emrin ‘de 5 Alman Mühendisi 120 kadar Çelik yapı ustası çalışıyordu. Malzeme Hamburg limanından gemilerle İskenderun limanına getirilmiş İskenderun’dan Trenle Niğde Ulukışla’ya nakledilmiş Ulukışla Kayseri arasında demiryolu bulunmadığından malzeme güç koşullarda deve at ve kağnı arabaları ile taşınıyordu

 4 Ekim1926 ‘da Junkers Alman ticaret Bakanlığından Junkers’in Türkiye’deki yükümlülüklerini yerine getirebilmesi için finans talebinde bulunduğu 15.000 USD tutarında krediyi vermek zorunda kaldı . Ancak Junkers bu krediyi yeni uçaklar geliştirmek için kullandı. 5 Ekim 1926’da tüm olumsuzluklar rağmen Tomtaş açılış törenini 6 Ekim 1926 yapılacağı duyuruldu 11 Hangardan 4 tanesi tamamlanmış diğer hangarların çatısı ve kaplaması işini parasının tamamını alamayan P&H tamamlamadı. Yalnızca 2 hangar tam faaliyete hazırdı.6 Ekim 1926 TOMTAŞ açılışı Tomtaş’ın açılışı için Ankara’da hazırlıklar tamamlanmış ve Tomtaş emrindeki 4 adet Junkers G-24 açılış törenine katılan davetlileri Kayseri'ye getirmiş ancak, Ankara’dan kalkıştan sonra 847 nolu G-24’de yangın çıkmış zorunlu iniş yapmıştır. Bu talihsiz olaya rağmen diğer 3 uçak davetlileri Kayseri’deki törene ulaştırdı. Milli Savunma Bakanı, Recep Bey ve eşi, TOMTAŞ Firması Başkanı ve Konya Mebusu Refik Koraltan, Kazım Paşa, İzmit Mebusu Süreyya Ordu Mebusu Recai ve Kemal Beyler, Kayseri Belediye Başkanı İbrahim Sefa Bey ve Milli Savunma Bakanlığı'ndan yüksek dereceli memurlar ve Havayolu yetkilileri, Junkers Firması temsilcileri ve kalabalık bir halk topluluğunun hazır bulunduğu merasimle, 6.10. 1926 saat 13:00'te açılış yapıldı. Kayseri Tayyare Fabrikasının Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) fabrikası, 6 hangarda, toplam 500 KW bir güç santrali ve ellisi Türk, yüz yirmisi Alman olmak üzere toplam yüz yetmiş personelle çalışmaya başladı.  Daha sonra enerji bölümler gezilerek burada Recep Bey bizzat bir makineyi çalıştırdı. Dizel Makinelerin faaliyete geçirilmesi üzerine fabrika işçileri işbaşındayken gezilmiştir. Recep bey bizzat Fabrika faaliyetlerini denetlemiş, fabrikadaki çeşitli makineler çalışması hakkında şirket müdürü Hans Sachsenberg ve fabrika müdürü Herr.Hayze’den bilgi almıştır. Halkın yoğun ilgi gösterdiği açılışta vatandaşlar “Çorakçılar” mevkiinde yaptığı gösteri uçuşlarını ilgi ve coşkuyla izledi. Fabrikanın açılışından sonra faaliyetlere devam edilmiş Hangar inşaatı, malzeme nakli ve tezgâhların kurulum işleri sürdü. Fabrikada çalışan yerli personelin eğitimine de önem verilmiştir. TOMTAŞ, antlaşması gereği Junkers’in Dessau ‘daki ana fabrikasına teknisyenler göndererek eğitim almalarını planlamıştı. Tomtaş Kayseri Teknik Personel 50 si Türk 120 si Alman toplam 170 kişilik personel daha sonra 240 kişiye ulaşacak Türk işçi mevcuttu Kuruluştan itibaren ilk müdür Hans Sachsenberg idi (H.Sachsenberg daha önce Rusya’daki Junkers tesisininde direktörlüğünü yapmıştır.) Yönetici kadro ise: Fabrika Müdürü Mr.Hayze İşletme Müdürü Dr.İng.Repird Motor-Atölye Şefi Müh. Nuri Bey Motor-Atölye Baş Ustası Verbick Kaporta Atölye Baş UstasıWehner Dizel Baş Ustası Sehowbel Tesviye Baş Ustası Hicta Enerji Donanımı 1 adet 100 KW 2 adet 200 KW dizel elektrik santrali. Tesfiye atölyesi kayış Kasnak tipi tezgâhlar. Kaporta bükme tezgâhları Boya ve numaratör atölyesi. Test pilotları. Vecihi Hürkuş, Peter Wagner. Eskişehir Tesisleri 1 adet montaj atölyesi süpervizör Mr.Stefan Prondzynki Türk montaj ekibi ve Madsen silah donanım ekibinden oluşuyordu

1926 yılından 1928 yılına kadar fabrika imalatı şu şekilde idi

A-20 Junkers

1926 yılında 5 adet A-20

1927 yılında 2 adet A-20

1928 yılında 1 adet A-20

1928 sonu 1929 başı fabrika faaliyetini durdurduğunda   komisyon tarafından 8 adet A-20 2 adet F-13 ün Tomtaş’da olduğu tespit edilmişti.

3 Tomtaş Fabrikasının 28 Mayıs 1928 tarihinde kapanmasına karar verildi. Kayseri Tomtaş Fabrikanın faaliyetinin Junkers’den alınarak Milli savunma bakanlığına devredilmesi kararının hemen ardından ortaya çıkan sorunların halledilebilmesi için; Junkers firması ile Milli Müdafaa Vekâleti arasında 24.11.1929 tarihinde bir ön protokol yapıldı.  Şubat 1928 Türk Tarafıyla Alman Junkers Finansal Problemlerini Çözümü İçin Uzlaşamadı.

3 Temmuz 1929 Tomtaş’ın son durumu tespit için hava Müfettişi Muzaffer Ergüder başkanlığında Bnb. Murat Başaran, Mr.Hayze, Mr.Hans Sachsenberg’ le görüşmeler yapıldı uyuşmazlığın çözümü için bir metin üzerinde anlaşıldı.

7 Ekim 1929 Antlaşmanın feshini Ankara 1.Asliye Hukuk Mahkemesi devam eden davanın 24.11.1929 da imzalanan protokolle bitirmiştir.

24 Kasım 1929 Yapılan protokole göre junkers tüm hisselerini Türk Tayyare Cemiyetine devretmiş bu Devir karşılığı 520.000.-TL Junkers hesabına aktarılmış ayrıca Tomtaş’a ait Kayseri fabrikasında ve Türk gümrüklerindeki tüm materyal ve lisanslı patentli tezgâh kalıp uçak ve motor malzemeleri ile Türk Milli Müdafaa Vekaletine devredildi ve Tomtaş’ın varlığı sona ermiş oldu.

Sonuç olarak,6 Ekim 1926 yılında açılan Tomtaş tamamen özel bir girişim olup Türk Tayyare Cemiyeti ve Devlet desteği ve Junkers ortak kuruluşudur. Projenin başarısız olmasının ana nedeni Junkers’in Rusya’daki tesislere aşırı derecede mali kaynak aktarması ve çok sayıda çeşitli tip ve çeşitte uçak projelerine rantabl olmayan yatırımlar yapmasıdır. Türk Tarafı Junkers’in sözleşmede vaat ettiği imalatlara Junkers’in ısrarla patent ve çok sayıda uçak siparişi talebi üzerine yeterli performansa ulaşmayan junkers uçaklarına ve ülke şartlarında bakım onarım masraflarının fazlalığı ve teknoloji aktarımında sıkıntı yaratması nedeniyle son vermiştir.