BERCESTELER
Bu gün, çok seveceğinizi sandığım “berceste”lerden bir demet sunmak istiyorum. Anlam verirken bazılarında, İskender Pala’nın açıklamalarından yararlandığımı da not düşerek…
Bilindiği gibi “berceste” sözlükte; sağlam, lâtif, seçme anlamlarına geliyor. Edebiyatta anlamı ise; kolalıkla hatırda kalabilen ve fakat derin anlam içeren sözler. “Bir kitaplık laf!” denir ya, bunun gibi bir şey olsa gerek…
Tabii, “berceste”nin yine kısa, özlü ve hikmetli sözleri ifade eden “aforizma” ile ilgisi var mı ya da aynı/benzeri şey mi? Bilemiyorum… Bunu da erbabına bırakalım. Biz, bazı örnekler verelim.
Söz bercestelerden açılınca Ziya Paşa’dan (1825-1880) söz etmemek ne mümkün… “Hakim hem davacı, hem mübaşir hem şahit oluyorsa, o mahkemenin verdiği karara adalet denir mi?” anlamına gelen “ikili” şöyle.
Kâdı ola da’vâcı vü muhzır dahî şâhid,
Ol mahkemenin hükmüne derler mi adâlet?(Terkibi Bend)
***
Yine Ziya Paşa’dan;
Milyonla çalan mesned-i izzette ser-efrâz
Birkaç kuruşu mürtekibin cây-ı kürektir.
“Milyonla çalanlar yüksek ve şerefli mevkilere yükseltilerek baş tacı edilir; birkaç kuruş çalan hırsıza ise kürek cezası verilir.”
Mesela; Ziya Paşa’nın; “Aslı kötü olana asalet mi verir hiç üniforma/Altın işlemeli palan vursan eşek yine eşektir”, anlamına gelen bercestesi de ünlüdür:
“Bed asla necâbet mi verir hiç üniforma
Zerduz palan ursan eşek yine eşektir”
***
Sırada çok bilinen bir berceste var. 18. yüzyıl Osmanlı sadrazamlarından Koca Mehmet Ragıp Paşa’nın gazelinde yer alan berceste, Mısır Beylerbeyliği sırasındaki gözlemlerini yansıtır.
Meyan-ı güft ü gûda bed-meniş îhâm eder kubhun
Şecaat arzederken merd-i kıptî sirkatin söyler
Günümüz Türkçesiyle karşılığı şöyle: Mayası bozuk olanlar, söz esnasında farkında olmadan kabahatlerini imâ ederler. Nitekim Kıptî beyi de, kahramanlığını anlatmak için hırsızlıklarını örnek verir. (Kaynak: www.malumatfurus.org/secaat-arz-ederken-merd-i-kibti-sirkatin-soyler-misrasini-atasozu-sanan-kose-yazarlari/)
Bu uzun kaynakçayı şunun için verdim: Bunun farklı versiyonları da var. Bu nedenle anonim hal almış olmakla birlikte asıl Koca Ragıp Paşa’ya ait olduğuna dikkat çekmek istedim.
***
Ya da; Şeyhülislam Mehmet Bahâi Efendi’nin (1595 ya da 1601-1654); “Bana zındık diyende biraz iman olsa; putuma karışan bari Müslüman olsa” biçiminde açıklayabileceğimiz;
Bana zındık diyende biraz iman olsa
Putuma dahleden bari müselmân olsa
Anlatırlar, yoğurdu ile meşhur Kanlıca’nın (İstanbul) eski ismi “Bahâi Koyu” imiş.
***
Mesela Hayâlî’nin (Ö:1557) ; “Cihanı süsleyen (Allah) her zaman ve mekanda mevcuttur. Tıpkı balıkların denizi bilmedikleri gibi (İnsanlar da)bilmezler” anlamına gelen;
“Cihân-ârâ cihan içindedir, ârâyı bilmezler.
Ol mâhiler ki deryâ içredir, deryâyı bilmezler.”
***
“Ben ne söylüyorum tanburam ne çalıyor” sözleriyle açıklaya bileceğimiz;
Men çe gûyem,
Tamburam çe zened(guyed)
***
İşte size bir berceste daha;
“Tâhir efendi bana kelp demiş
İltifatı bu sözde zâhirdir.
Mâliki mezhebim benim. Zirâ;
İtikâdımca kelp tâhirdir.”
“Tahir efendi bana köpek demiş. Bunu iltifat kabul ederim. Çünkü; Mâliki mezhebindenim. Mezhebime göre köpek temizdir.”
Mısraların sözlük anlamı yaklaşık böyle ama müthiş bir sanat (nâzire) var son mısrada. “İnancım odur ki; köpek olan ben değil, Tahir efendidir.”
Ayrıca Nef’i, büyük bir heccav. Sivri dilli bir adam. Bu yüzden idam edilir, 4. Murat’ın isteği üzerine. Ölümü nedeniyle şu mısralar düşülür arkasından: “Gökten nazire indi Siham-ı Kaza'sına/ Nef'i diliyle uğradı Hakk'ın belasına”
Siham-ı Kaza, Nef’i’nin hicivlerini topladığı divanının adı. “Kaderin okları” anlamına geliyormuş.
***
Muallim Naci’nin (1850 – 1893); Allah’ım, bir hakikat gizli kalmasın anlamına gelen bercestesi de çok meşhurdur;
İhtirâz-ı ta’neden kalmakdadır âhım nihân/
Bir hakîkat kalmasın âlemde Allahım nihân
Burada; İhtirâz, çekinme; ta’n, kötüleme; nihân, gizli anlamlarına geliyor.
(Onun bunun diline dolanmaktan çekindiğim için hissiyatımı açığa vuramıyorum. Allahım! Hiçbir hakikat gizli kalmasın.) (Hayati İnanç)
***
Son berceste de Talaslı Sıdıka Ana’dan:
Pişir pişir söyle sözün
İçerisinde ham bulunur.(Emir Kalkan)
Diğer Makaleler
Yazarlar
